25 lipca 2018 r. Prezydent podpisał ustawę z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Zgodnie z nowymi przepisami, osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą może za swojego życia wskazać osobę, która po jej śmierci, do czasu uregulowaniu spraw spadkowych, nie dłużej jednak niż przez okres dwóch lat, będzie zarządzała przedsiębiorstwem. W wyjątkowych przypadkach sąd może przedłużyć ten okres do 5 lat. Co do zasady, zarząd sukcesyjny wygaśnie z momentem podziału spadku. Osobę potencjalnego zarządcy wpisuje się do CEIDG, przy czym jej ustanowienie wymaga zachowania formy pisemnej.
Jeżeli zarządca nie zostanie wskazany za życia przedsiębiorcy, jego wskazanie i ustanowienie może nastąpić jedynie w formie aktu notarialnego, wedle dość, mimo wszystko, kontrowersyjnie określonych zasad, w dużej mierze opierających się na oświadczeniach spadkobierców lub potencjalnych spadkobierców, co do osób uprawnionych do dziedziczenia. Prowadzić może, w pewnym zakresie, nawet do próby wyeliminowania z możliwości zarządu nad przedsiębiorstwem, czy późniejszego realnego wejście w jego posiadanie (czy własność), przez niektórych ze spadkobierców. Pamiętać bowiem należy, że potencjalni spadkobiercy – w sytuacji gdy nie ma sądowego stwierdzenia nabycia spadku – składają m.in. oświadczenie o przysługującym im udziale w przedsiębiorstwie w spadku oraz znanych jej innych osobach, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi, lub znanych testamentach spadkodawcy czy braku takich testamentów. Oświadczenie składane jest pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń. Składający oświadczenia liczyć się też muszą z powstaniem po ich stronie odpowiedzialności odszkodowawczej w razie wyrządzenia szkody złożeniem nieprawdziwego oświadczenia. Należy jednak mieć na uwadze, że wielokrotnie spadkobiercy są ze sobą skonfliktowani, co może stanowić zachętę do celowego mijania się z prawdą. Problematyczne mogą okazać się też sytuację, gdy oświadczenie nie będzie polegało na prawdzie, co ujawni się dopiero później, a jego złożenie w pierwotnej treści, będzie usprawiedliwione poziomem wiedzy, jaki posiadali stawający do aktu notarialnego. Co więcej, ustawa wyłącza fundamentalną zasadę nadzoru sądu rodzinnego nad interesami osób, które nie mają zdolności do czynności prawnych albo której zdolność do czynności prawnych jest ograniczona – głównie zatem dzieci. Powołanie zarządcy sukcesyjnego albo wyrażenie zgody na powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedstawiciela ustawowego takich osób nie wymaga bowiem zgody sądu rodzinnego.
Ustawa nie przewiduje przy tym rozwiązań pozwalających przekazać przedsiębiorstwo zmarłego (rozumiane jako zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej) jego następcom prawnym. W dalszym ciągu niezbędne będzie rozpoczęcie działalności gospodarczej na własny rachunek. Zwraca się też uwagę, że nowe regulacje pomijają problemy wynikające ze śmierci małżonka przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą, jeżeli pomiędzy małżonkami istniał ustrój wspólności majątkowej. Jedną z poważnych wad jest również wprowadzany ustawą obowiązek zapłaty podatku od spadków i darowizn w sytuacji zaprzestania przez nabywcę własności przedsiębiorstwa działalności gospodarczej przed upływem dwóch lat od jego nabycia, co jak zauważył w swojej analizie dotyczącym przedmiotowego aktu prawnego NIK – może istotnie ograniczyć korzystanie z przewidzianych tą ustawą instrumentów przez osoby potencjalnie zainteresowane kontynuowaniem działalności po śmierci przedsiębiorcy, zwłaszcza w przypadku osób z najbliższej rodziny zmarłego.
Pamiętać natomiast należy, że uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy. Jeżeli akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu albo chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon, termin ten biegnie od dnia znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego zgon.
Zwrócić również należy uwagę na to, że w obowiązującym jeszcze przed wejściem w życie ustawy porządku prawnym funkcjonuje instytucja zbliżona do zarządu sukcesyjnego. Jest nim tymczasowy zarządca spadku. Niewątpliwie natomiast, dotychczas nie było możliwości zachowania ciągłości prawnej jednoosobowych działalności gospodarczych – która wraz z ustawą pojawia się, a która gwarantuje np. zachowanie ciągłości umów zawieranych z pracownikami, czy możliwość rozliczania się działalności pod numerem NIP zmarłego właściciela do czasu trwania zarządu.
Sumarycznie zatem niejasność i częściowa niespójność zapisów ustawy prowadzić może, przynajmniej w początkowym okresie jej obowiązywania, do wielu wątpliwości i różnorodnej interpretacji – szczególnie jeśli chodzi o określenie uprawnienia spadkobierców do wskazania i powołania zarządcy. Następstwa, jakie będą za sobą niosły owe wątpliwości w praktyce obrotu prawnego, będzie jednak można oceniać nie wcześniej niż za 10, może 20 lat.
Adwokat Karol Piotrowski
