Spełnianie świadczenia stanowi wprawdzie obowiązek dłużnika, który ostatecznie może być dochodzony na drodze postępowania sądowego, jednak wiadomym jest, że częstokroć dłużnicy nie są skorzy do natychmiastowego spełniania świadczenia w sposób zgodny z łączącym ich z wierzycielem stosunkiem prawnym. W interesie wierzyciela leży zatem określonego rodzaju zabezpieczenia swoich interesów poprzez zastosowanie takiego rodzaju środka prawnego, który ułatwi mu dochodzenie swoich należności.
Jednym z tego rodzaju zabezpieczeń jest niewątpliwie zastaw. W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można bowiem rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne.
Zastaw zwykły
Dla ustawienia zastawu konieczne jest jednak zawarcie umowy, pomiędzy Zastawnikiem (którym jest wierzyciel) a Zastawcą (dłużnikiem), będącym właścicielem rzeczy zastawianej. Umowa taka, zwana umową zastawniczą, musi wskazywać jaką wierzytelność zabezpiecza – przy czym zastaw może zabezpieczać wierzytelności przyszłe, a nawet warunkowe. W ujęciu przepisów kodeksu cywilnego zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, konieczne jest ponadto wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły.
Co ważne, jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa.
Zastaw jest przy tym skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, jeżeli umowa o ustanowienie zastawu została zawarta na piśmie z datą pewną.
Zastaw rejestrowy
Powyższa instytucja stanowi tzw. zastaw zwykły. Przepisy prawa znają jednak również tzw. zastaw rejestrowy, który uregulowanie znalazł przepisami Ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. W najprostszym ujęciu zastawem rejestrowym jest tego rodzaju zastaw, który wpisany jest do właściwego, prowadzonego przez właściwy sąd rejestru – zwanego rejestrem zastawów.
Do ustanowienia zastawu rejestrowego są wymagane umowa o ustanowienie tego zastawu (umowa zastawnicza) między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz wpis do rejestru zastawów. Odmiennie niż w przypadku zastawu zwykłego zasadą w przypadku zastawu rejestrowego jest to, że przedmiot zastawu pozostaje w posiadaniu zastawcy. Rzeczy obciążone zastawem rejestrowym, a także papiery wartościowe lub inne dokumenty dotyczące praw obciążonych takim zastawem mogą być bowiem pozostawione w posiadaniu zastawcy, lub osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła ona na to zgodę.
Umowa zastawnicza powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie oraz powinna określać co najmniej:
- datę zawarcia umowy;
- imię i nazwisko (nazwę) oraz miejsce zamieszkania (siedzibę) i adres zastawnika, zastawcy oraz dłużnika, jeżeli nie jest on zastawcą;
- przedmiot zastawu w sposób odpowiadający jego właściwościom;
- wierzytelność zabezpieczoną zastawem – przez oznaczenie stosunku prawnego, z którego ta wierzytelność wynika lub może wynikać, oraz najwyższej sumy zabezpieczenia.
Każdy z wyżej wskazany wymogów wobec ustawy zastawniczej jest istotny, nie mniej szczególnej uwagi wymaga precyzyjne wskazanie oznaczenia zabezpieczonej wierzytelności – polegające na oznaczeniu stosunku prawnego, z którego wierzytelność ta wynika lub może wynikać (np. numer i data umowy).
Co może, a co nie może być przedmiotem zastawu rejestrowego?
Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome i zbywalne prawa majątkowe. Zastawem rejestrowym można w szczególności obciążyć rzeczy oznaczone co do tożsamości; rzeczy oznaczone co do gatunku, jeżeli w umowie zastawniczej określona zostanie ich ilość oraz sposób wyodrębnienia od innych rzeczy tego samego gatunku; zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą, choćby jego skład był zmienny; wierzytelności; prawa na dobrach niematerialnych; prawa z papierów wartościowych, a nawet prawa z niebędących papierami wartościowymi instrumentów finansowych w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. z 2016 r. poz. 1636, z późn. zm.).
Istnieje jednak pewna grupa praw i przedmiotów, które nie mogą zostać – potocznie rzecz ujmując – zastawione. Są to:
- prawa mogące być przedmiotem hipoteki;
- wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę;
- statki morskie oraz statki w budowie mogące być przedmiotem hipoteki morskiej.
Co ciekawe, zastaw rejestrowy może być ustanowiony także wówczas, gdy zastawca nabędzie przedmiot zastawu w przyszłości. Obciążenie zastawem rejestrowym takiego przedmiotu zastawu staje się skuteczne z chwilą jego nabycia przez zastawcę.
Zastaw, szczególnie rejestrowy, stanowi zatem skuteczne narzędzie służące zabezpieczaniu roszczeń wierzycieli. Jakkolwiek jego zastosowanie w praktyce obrotu gospodarczego, w zauważalny sposób zmniejsza się – zastawy stosowana są bowiem głównie w stosunku do roszczeń banków z umów bankowych, w tym przede wszystkim umów kredytowych – to nie można zapominać o jego użyteczności w zabezpieczaniu należności przedsiębiorców względem dłużników.
Adw. Karol Piotrowski
