Instytucja Wadium przez wiele lat nie znajdowała unormowania w przepisach powszechnie obowiązującego prawa, a całokształt rozwiązań prawnych stosowanych względem przedmiotowej instytucji wynikał z dorobku judykatury i piśmiennictwa. Ostatecznie ustawodawca zdecydował się jednak na kodyfikację omawianej instytucji prawnej. Tak też, 25 września 2003 r. w Kodeksie cywilnym pojawił się przepis art. 704 w zmienionej względem obowiązującego od 1996 r. treści , normujący instytucję wadium składanego w toku aukcji oraz przetargu.
Zgodnie ze wskazanym przepisem, w treści obowiązującej obecnie, w warunkach aukcji albo przetargu można zastrzec, że przystępujący do aukcji albo przetargu powinien, pod rygorem niedopuszczenia do nich, wpłacić organizatorowi określoną sumę albo ustanowić odpowiednie zabezpieczenie jej zapłaty (wadium). (§ 1)
Jeżeli uczestnik aukcji albo przetargu, mimo wyboru jego oferty, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie, organizator aukcji albo przetargu może pobraną sumę zachować, albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. W pozostałych wypadkach zapłacone wadium należy niezwłocznie zwrócić, a ustanowione zabezpieczenie wygasa. Jeżeli organizator aukcji albo przetargu uchyla się od zawarcia umowy, ich uczestnik, którego oferta została wybrana, może żądać zapłaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody. (§ 2)
Przed umieszczeniem instytucji wadium w Kodeksie cywilnym z braku stosownej regulacji kodeksowej, jednym z powszechnie akceptowalnych poglądów, dotyczących obowiązku zwrotu wadium (lub jego zatrzymania) było zapatrywanie, zgodnie z którym, warunki zwrotu i przepadku wadium powinny być zamieszczone w warunkach przetargu (aukcji) oraz że nie istnieje ustalony zwyczaj zatrzymywania wadium przez ogłaszającego przetarg (wyrok SN z dnia 15 października 1999 r., III CKN 366/98 OSNC 2000, nr 4, poz. 74).
Kodyfikacja przedmiotowej instytucja doprowadziła jednak do sytuacji, w której ustawodawca wprost wskazuje w § 2 art. 704 k.c. przypadki, w których nastąpić musi zwrot wadium, oraz te – istotne z punktu widzenia niniejszej opinii – w których organizator postępowania uprawniony jest do zatrzymania wadium.
Sytuacja taka następuje zatem – zgodnie z Kodeksem w sytuacji, w której uczestnik aukcji albo przetargu, mimo wyboru jego oferty, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych wymagań przewidzianych w ustawie.
Na marginesie wskazać przy tym należy, że zasadnicze wątpliwości interpretacyjne i problemy prawne, związane z instytucją wadium, dotyczą raczej kwestii związanej z katalogiem roszczeń przysługujących tak organizatorowi aukcji czy przetargu – w razie uchylania się zwycięzcy postępowania od zawarcia umowy, jak i zwycięskiemu oferentowi – w razie uchylania się od zawarcia umowy przez organizatora.
Powyższe wynika między innymi z tego, że omawiana jednostka redakcyjna art. 704 k.c. jest w zakresie wypełnienia dyspozycji przedmiotowej normy prawnej stosunkowo jasna. Warunkiem zatrzymania wadium, zgodnie z wola ustawodawcy, stała się bowiem sytuacja polegająca na uchylaniu się przez jedną ze stron od zawarcia umowy – dla porównania konsekwencje specyficznej sytuacji polegającej na uchylaniu się obydwu stron – zasygnalizowane zostaną w dalszej części.
Należy podkreślić, że pojęcia uchylania się, nie jest pojęciem tożsamym z każdą odmową zawarcia umowy. Za odmowę należy uznać każde oświadczeniem woli wyrażającym brak zgody. Będzie więc występować także tam, gdzie wybrany wykonawca odmówi podpisania umowy, wskazując na występowanie przesłanek do jej unieważnienia. Natomiast za uchylanie się uznać należny kwalifikowaną postacią odmowy, a jej podstawowym elementem jest bezpodstawność takiego oświadczenia woli. Uchylanie się jest świadomym działaniem lub zaniechaniem, zmierzające do bezpodstawnego nie zawarcia umowy (Wyrok SN z dnia 26 września 2001 r., IV CKN 461/00).
Zatrzymanie wadium przez organizatora związane jest zatem – w ujęciu kodeksowym – z wystąpieniem okoliczności od uczestnika zależnej. Jeżeli zaś okoliczności skutkujące nie zawarciem umowy znajdują się poza sferą woli zwycięskiego uczestnika postępowania, stwierdzić należy brak podstaw prawnych dla przyjęcia, że organizator uprawniony jest do zatrzymania wadium.
Co natomiast w sytuacji, gdy obydwie strony ponoszą winę w nie zawarciu umowy? Iście salomonowe rozwiązanie tej sytuacji znalazł Sąd Apelacyjny w Poznaniu, którego zdaniem, jeżeli umowa nie doszła do skutku z przyczyn, za które obie strony ponoszą odpowiedzialność, uczestnikowi przetargu służy roszczenie o zwrot połowy wpłaconego wadium na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Zdaniem sądu, zatrzymanie całego wadium przez organizatora przetargu w sytuacji, gdy nie poniósł on z tytułu nie zawarcia umowy żadnej szkody, kłóciłoby się z poczuciem sprawiedliwości (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 marca 2006 r., sygn. akt: I ACa 1018/05.).
Pamiętać również należy, że instytucja wadium znalazła odrębne – bazujące wszak na wyżej przedstawionych założeniach – unormowanie w ustawie Prawo zamówień publicznych. Ustawa ta samodzielnie reguluję kwestie związane z wadium składanym w toku postępowania przetargowego.
Adwokat Karol Piotrowski
jedynie w części nie unormowanej, odsyłając do przepisów Kodeksu cywilnego.
