Społeczna inspekcja pracy jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników, mającą na celu zapewnienie przez zakład pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa pracy, co wynika z art. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (Dz.U. 2015 poz.567); (dalej: s.i.p.).
Struktura społecznej inspekcji pracy
Społeczną inspekcję pracy w zakładzie pracy tworzą zakładowy społeczny inspektor pracy – dla całego zakładu pracy; oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy – dla poszczególnych oddziałów (wydziałów); grupowi społeczni inspektorzy pracy – dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów). Przy tym zakładowe organizacje związkowe dostosowują organizację społecznej inspekcji pracy do potrzeb wynikających ze struktury zakładu pracy.
Kto może zostać społecznym inspektorem pracy?
Art. 5 s.i.p. określa natomiast wymagania względem osób tworzących społeczną inspekcję pracy, zatem wyżej wskazanych inspektorów społecznej inspekcji pracy.
Tak też wskazano, że społecznym inspektorem pracy może być pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu (art. 5 ust. 1 s.i.p.). Społeczny inspektor pracy powinien przy tym posiadać niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy. Zakładowy społeczny inspektor pracy powinien również posiadać co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład należy, i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie, a oddziałowy lub grupowy społeczny inspektor pracy – co najmniej dwuletni staż pracy w tej branży i co najmniej jeden rok pracy w danym zakładzie (art. 5 ust. 3 s.i.p.). Zakładowe organizacje związkowe mogą postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być również pracownik zakładu niebędący członkiem związku zawodowego (art. 5 ust. 2 s.i.p.).
Zasadą jest zatem, że społecznym inspektorem pracy może zostać tylko osoba, która łącznie spełnia minimum trzy wymogi z czterech, wskazanych przez ustawę, przy czym jak wskazuje się w literaturze, dwa z nich mają względem siebie charakter wymogu alternatywnego (D. Książek, Komentarz do ustawy o społecznej inspekcji pracy, [w:] Zbiorowe prawo pracy. Komentarz WKD 2016).
Pierwszym z wymogów jest pozostawanie przez osobę, pełniącą funkcje społecznego inspektora prawy w stosunku pracy z pracodawcą, u którego funkcje inspektora będą pełnione. Nie ma przy tym znaczenia podstawa nawiązania stosunku pracy, ani wymiar etatu.
Drugim warunkiem – co do zasady – pozostaje przynależność do związków zawodowych. Bez znaczenia, do jakiego związku pracownik należy, jeżeli u pracodawcy działa więcej niż jeden związek zawodowy. Zwraca się nawet uwagę na to, że literalnie, nie ma potrzeby aby dany pracownik był członkiem organizacji związkowej, działającej na terenie zakładu pracy, gdzie inspektor ma pełnić swoje funkcje (tamże… op. cit.).
Pozostałe dwa kryteria są – jak wspomniano – kryteriami alternatywnymi. Wystąpienie jednej z nich, w połączeniu z wystąpieniem dwóch uprzednio wskazanych, starczy aby dana osoba spełniła kryteria uprawniające ją do pełnienia funkcji społecznego inspektora pracy. Warunkami tymi jest niezajmowanie stanowiska kierowniczego lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Przy czym istota przedmiotowego problemu sprowadza się do tego, aby osoba będąca społecznym inspektorem pracy nie była upoważniona, a jednocześnie zobowiązana do stosowania w jakimś zakresie przepisów prawa pracy w stosunku do innych pracowników. Zaznacza się przy tym, że często w zakładach pracy na stanowiskach kierowniczych, niekiedy samodzielnych, zatrudniane są osoby, które w praktyce nie są realizatorami obowiązków zakładu w zakresie przestrzegania prawa pracy. Takie osoby mogą być wybierane na społecznych inspektorów pracy (tamże…, op. cit.).
Społeczni inspektorzy pracy współdziałają z Państwową Inspekcją Pracy i innymi organami nadzoru i kontroli warunków pracy w zakresie ustalonym ustawą oraz wytycznymi Ogólnokrajowych organizacji związkowych.
