Lex retro non agit. Artykuł 3 k.c. stanowi, że nowa ustawa obowiązuje dopiero od chwili wejścia w życie (lex retro non agit), co oznacza, że nie powinna zmieniać ocen skutków prawnych zdarzeń, które powstały pod rządami dawnego prawa.
Powyższa zasada – uznawana za jedną z fundamentalnych dla systemu prawa statuuje tzw. zasadę nieretroakcji. Respektując zakaz retroakcji, zdarzenia prawne i stosunki prawne powstałe pod rządem dawnego prawa należy oceniać według tego prawa, a nie prawa nowego, które będzie miało zastosowanie do zdarzeń prawnych i ich skutków powstałych po dacie jego wejścia w życie.
Co więcej z zasady tej wynika również, że nowa ustawa obowiązuje dopiero od chwili wejścia w życie i nie powinna zmieniać ocen prawnych dokonanych pod rządem dawnego prawa. Wskazuje się przy tym, że wymaga tego ochrona bezpieczeństwa prawnego oraz zaufania podmiotów prawa do państwa, co m.in. oznacza, aby ustalone już prawa i obowiązki tych podmiotów nie uległy zmianom ( Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 10 kwietnia 2015 r. sygn.. akt: I ACa 1018/14).
Nie mniej omawiania reguła nie ma charakteru bezwzględnego, bo zgodnie z art. 3 k.c. wyjątki mogą wynikać z ustawy lub jej celu. Ustanowione w art. 3 k.c. wyjątki, mogące uzasadniać odstępstwo od zasady nieretroakcji, powinny jednak wynikać zawsze z brzmienia lub celu. Stosowanie retroaktywne prawa nie może być bowiem wyprowadzone w drodze interpretacji, a musi być jasno wypowiedziane w samej ustawie. ( Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r. sygn.. akt: IV CSK 70/11)
Tyle teorii. A jakie zasada ta ma znaczenie w praktyce? Znaczące. Każde zdarzenie prawne z zakresu prawa cywilnego będzie bowiem musiało być oceniane przez pryzmat przepisów prawa, obowiązujących w dacie, w której zdarzenie owo zaistniało. To właśnie w związku z przedmiotową zasadą zdarzają się na przykład, że sprawy o stwierdzenie nabycia spadku rozpatrywane są w oparciu o Kodeks Napoleona inkorporowany do polskiego porządku prawnego przez Kodex Cywilny Królestwa Polskiego. Szokujące? Nie, jeżeli weźmie się pod uwagę, że w momencie otwarcia spadku, obowiązywał właśnie ten akt prawny – zasada lex retro non agit.
Na marginesie wskazać zresztą należy na stosunkowo świeżą, biorąc pod uwagę lata obowiązywania Kodeksu Napoleona, Uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2013 r. (sygn. akt: III CZP 29/13) wskazującą, że przepis art. 713 Kodeksu Napoleona może stanowić samodzielną podstawę dokonania wpisu w księdze wieczystej prawa własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa, zaś art. 713 Kodeksu Napoleona należy rozumieć szerzej, a więc nie tylko jako dotyczący nieruchomości niczyich, których zresztą w znaczeniu prawnym nie było i nie ma, ale jako odnoszący się również do sytuacji, w których właściciel nieruchomości jest nieznany.
Kodeks Napoleona to ustawa z 1804 r., a odnosi się do niego Sąd Najwyższy w swojej uchwale po upływie 209 lat od wejście ustawy w życie (!). Wszystko to właśnie za sprawą zasady lex retro non agit.
Ale skutki obowiązywania powyższej zasady nie muszą być tak spektakularne. Zasada ta ma bowiem zastosowanie również np. w zakresie prawa pracy. Ocena pewnych zdarzeń prawnych z zakresu prawa pracy będzie zatem również dokonywana przez pryzmat ustawy obowiązującej w dacie ich wystąpienia.
Zasada ta może również wpływać na bezterminowość prawa pierwszeństwa przyjęcia do spółdzielni i uzyskania spółdzielczego prawa do lokalu po byłym członku. Prawo powstałe na podstawie art. 145 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach pozostało bezterminowe także po wejściu w życie prawa spółdzielczego i nie podlegało statutowym terminom ustanowionym w wykonaniu delegacji z art. 221 § 3 ustawy z 1982 r. – Prawo spółdzielcze. Na trwanie omawianego uprawnienia nie wpłynęło także wejście w życie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Ustawa ta nie sprecyzowała losów wcześniej powstałych roszczeń o przyjęcie do spółdzielni i uzyskanie lokatorskiego prawa do lokalu po członku, którego członkostwo ustało uzyskanych na podstawie art. 145 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach bądź na podstawie art. 221 § 1 ustawy z 1982 r. – Prawo spółdzielcze. W przypadku tym znajdzie zastosowanie art. 3 k.c., nakazujący oceniać treść przysługującego prawa według przepisów materialnoprawnych obowiązujących w chwili jego powstania. Postanowienia statutowe wydane na podstawie przepisów ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie mogły ograniczyć wynikającego z ustawy wcześniejszej prawa bezterminowego, a zatem wskazać należy na bezterminowość prawa pierwszeństwa przyjęcia do spółdzielni i uzyskania spółdzielczego prawa do lokalu po byłym członku ( Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2014 r., sygn.. akt: I CSK 673/13)
Przykładów można mnożyć wiele. Dotyczą one bowiem praktycznie każdej dziedziny życia. Istotnym pozostaje zatem aby zdawać sobie sprawę z obowiązywania powyższej zasady, tym bardziej, że jak stanowi inna z fundamentalnych zasad prawa – Ignorantia iuris nocet.
Adw. Karol Piotrowski
