Niejednokrotnie zdarza się, że czujemy się urażeni, dotknięci, bądź wręcz skrzywdzeni zachowaniem drugiej osoby. Jeżeli zachowanie to jest szczególnie intensywne, bądź dotkliwe dla nas, coraz częściej do głowy przychodzi myśl, o konieczności ochrony dóbr osobistych. Czym jednak dobra osobiste są i czy każde zachowanie, które uznajemy za godzące w nasze dobra osobiste jest niedozwolone?
W marcu 2018 r. problematyka ochrony dóbr osobistych była już poruszana na naszym blogu, jednak w specyficznym kontekście, związanym z ochrona dóbr osobistych pracownika. Teraz zajmijmy się jednak pojęciem dobra osobistego, jako takiego.
Próbując odpowiedzieć na pytanie czyn jest dobro osobiste człowieka, a w konsekwencji określić co podlega ochronie prawa cywilnego, w pierwszej kolejności zwrócić należy uwagę na to, że Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia dobra osobistego człowieka. Zawiera on natomiast przykładowy katalog dóbr, podlegających ochronie. Ustawodawca zalicza do takich dóbr zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską.
Analizując powyższe wyliczenie, w zasadzie trudno znaleźć wspólny mianownik dla każdego z wymienionych dóbr poza tym, że każde z nich jest ściśle związane z określoną, zindywidualizowaną osobą, a ponadto są to wartości niemajątkowe. Zdrowie czy swoboda sumienia ma bowiem niewiele wspólnego z nietykalnością mieszkania, czy twórczością artystyczną, poza tym, że każda z tych wartości odnosi się do konkretnego człowieka i że żadna z tych wartości nie ma ceny. I właśnie na tym polega fundamentalna cecha każdego z dóbr osobistych. Jak bowiem przyjmuje się w literaturze, dobra osobiste są wartościami o charakterze niemajątkowym, wiążącymi się z osobowością człowieka, uznanymi powszechnie w społeczeństwie” ( np. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106;)
Tak szeroki zakres pojęcia sprawia, że każda wartość mieszcząca się w przytoczonej definicji, będzie podlegała ochronie prawa cywilnego. Przykładowo wartością taką może być zatem poza wskazanymi w samym Kodeksie cywilnym wartościami prawo do prywatności, w tym prywatności korespondencji, prawo do czci osób zmarłych, w tym tzw. prawo do grobu, prawo do utrzymywania więzi rodzinnych, czy do godnego odbywania akry pozbawienia wolności, a nawet prawo do spokojnego, komfortowego wypoczynku jak i wiele, wiele innych….
Dla kontraktu wskazać natomiast można, że z pewnością dobrem takim nie będzie już prawo do sądu i rzetelnego procesu ( przysługujące każdemu, jednak nie mające cechy dobra osobistego podlegającego ochronie prawa cywilnego), czy prawo do uczestniczenia w spółdzielni. Przykładów można mnożyć więcej.
Co ważne, wartości jakie mogą zostać uznane za stanowiące dobro osobiste człowieka są zmienne. Jak zauważył bowiem Sąd Apelacyjny w Białymstoku w jednym ze swoich orzeczeń, ze specyfiki katalogu dóbr osobistych sprecyzowanego w art. 23 k.c. wynika to, że kolejne stany rzeczy wraz z upływem czasu zyskują w ocenie społecznej status wartości albo też rozwój społeczny (zwłaszcza postęp techniczny) pozwala na nowe postacie ingerencji w godność człowieka. W związku z tym nieznane lub niedostrzegane dotychczas aspekty tej godności zyskują charakter dóbr osobistych, gdyż jak już zostało to wskazane – dóbr osobistych jest tyle, ile wartości związanych z osobą ludzką społeczeństwo aktualnie uznaje. ( Wyrok z dnia 24 sierpnia 2017 r., sygn. akt: I ACa 195/17 ).
Istotne w zakresie ochrony dóbr osobistych jest również to, że jeżeli nawet czyjeś zachowanie istotnie godzi w nasze dobro osobiste, nie zawsze będzie ono niedozwolone. Kodeks cywilny wprowadza domniemanie bezprawnego działania sprawcy naruszenia cudzego dobra osobistego. W konsekwencji, w procesie o ochronę dóbr osobistych na powodzie ciąży jedynie dowód wykazania samego faktu naruszenia dóbr osobistych, a na pozwanym spoczywa obowiązek wykazania, że naruszenie to nie miało charakteru bezprawnego. Oceniając, czy w konkretnym przypadku działanie naruszające dobro osobiste innej osoby miało charakter bezprawny, należy jednak uwzględnić szereg czynników. Za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających. Do okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych z reguły zalicza się zaś działanie w ramach porządku prawnego to jest działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa, wykonywanie prawa podmiotowego, zgodę pokrzywdzonego, czy działanie w obronie uzasadnionego interesu. Dla uchylenia się od odpowiedzialności za naruszenie dóbr konieczne jest zatem stwierdzenie przesłanek wyłączających bezprawność. ( Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 lipca 2017 r., sygn. akt: I ACa 1769/16).
Jeżeli natomiast pozwany nie wykaże okoliczności wyłączających bezprawność działania, aktualizuje się katalog środków ochrony prawnej, przysługujących temu, kogo dobro prawne zostało naruszone. Mianowicie ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli zaś wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
Co ważne z punktu widzenia przedsiębiorców, ochrona dóbr osobistych przysługuje nie tylko osobom fizycznych, ale też osobom prawnym, czy jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej. W chwili obecnej nie budzi już bowiem żadnej wątpliwości, że zarówno osoby fizyczne, jak i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej dobra osobiste posiadają.
Adwokat Karol Piotrowski
