W potocznym języku przyjęło się, że „wydziedziczyć kogoś”, oznacza pozbawić go spadku – prawda? Tymczasem nie każdy zdaje sobie sprawę z tego, że wydziedziczenie jest instytucją prawną, w oparciu o którą w istocie, dochodzi do pozbawienia osoby wydziedziczonej określonego uprawnienia, jednak nie spadku w potocznym tego słowa znaczeniu.
Wydziedziczenie, stanowi bowiem instytucję prawną pozwalającą spadkodawcy na pozbawienie prawa do zachowku osób do zachowku uprawnionych z mocy ustawy, tj. zstępnych, małżonka i rodziców. Nie jest to zatem pozbawienie „spadku”, a pozbawienie uprawnienia dochodzenia zachowku.
W sensie technicznym, jest to zawarte w testamencie oświadczenie woli spadkodawcy, w którym pozbawia on konkretne osoby, uprawnienia do dochodzenia zachowku. Należy jednak pamiętać, że spadkodawca nie jest w pełni swobodny w zakresie decydowania kto pozbawiony będzie przedmiotowego uprawnienia.
Aby wydziedziczenie było skuteczne, osoba wydziedziczona musi bowiem uprzednio:
1) wbrew woli spadkodawcy postępować uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścić się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełniać względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Sama wola wydziedziczenia danej osoby nie jest zatem wystarczająca. Istotna pozostaje przyczyna wydziedziczenia, która bezwzględnie musi wynikać z testamentu, a przy tym musi obiektywnie istnieć. Samo wydziedziczenie bez wskazania jego przyczyny jest bowiem bezskuteczne (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r., VI ACa 578/13),
Dodatkowo, wskazany w Kodeksie Cywilnym katalog przyczyn wydziedziczenia jest zamknięty i nie może być traktowany rozszerzająca. Tylko zatem wskazane w przepisie art. 1008 k.c. przyczyny uzasadniają wydziedziczenie. Przy tym wyjaśnić należy, że uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego występuje wówczas, gdy dane zachowanie jest długotrwałe, wielokrotne i z zasady dotyczy nagannego trybu życia uprawnionego do zachowku, na przykład alkoholizm, narkomania, przestępczy tryb życia (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 listopada 2013 r., sygn.. akt: I ACa 864/13)
W zakresie dopuszczenia się jednego do z umyślnych przestępstw, jakie wskazuje przepis art. 1008 k.c. zauważyć natomiast należy, że nie jest konieczne skazanie uprawnionego do zachowku za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym – jakkolwiek w zakresie tym można dostrzec pewnego rodzaju wątpliwości. Stąd też popełnienie przestępstwa może być ustalane w postępowaniu cywilnym. Pamiętać jednak należy, że sąd jest związany wyrokiem karnym w granicach art. 11 k.p.c.
Uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych będzie z kolei zachowanie polegające na przykład na niewykonywaniu obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie itp. Należy jednak podkreślić, że wskazane zachowanie musi nosić cechy uporczywości, czyli musi być długotrwałe czy wielokrotne (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 kwietnia 2014 r.,sygn.. akt: I ACa 887/12).
Przyjmuje się również, że w pojęciu tym mieści się dodatkowo takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. ( E. Niezbecka (w): A. Kidyba (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki. Lex/el 2015).
Warto nadto pamiętać o tym, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Przy tym, jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Wskazania wreszcie wymaga, że wydziedziczenie dotyczy tylko zstępnych wskazanych w testamencie, jako wydziedziczonych. Zstępni wydziedziczonego zstępnego (zatem wnuki spadkodawcy i ich dzieci) są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Powyższe oznacza, że w miejsce wydziedziczonego do dziedziczenia zostają powołani jego zstępni.
Adw. Karol Piotrowski
Kancelaria Adwokacka Lublin
